Otyłość jest jednym z większych wyzwań globalnych XXI wieku. Niektóre źródła naukowe mówią już o epidemii, a nawet pandemii otyłości. Zgodnie z danymi Światowej Organizacji Zdrowia w Europie w ciągu ostatnich dwóch dziesięcioleci częstość występowania otyłości potroiła się. WHO uznała otyłość za najgroźniejszą chorobę przewlekłą, która nieleczona prowadzi do rozwoju chorób układu krążenia, cukrzycy typu 2, zespołu metabolicznego, zaburzeń hormonalnych, a także zwiększa ryzyko zachorowań na niektóre rodzaje nowotworów (www.foodsecurity.eiu.com).
Problem otyłości, coraz częściej dotyczy populacji dziecięcej. Nawyki żywieniowe zdobyte w młodym wieku przekładają się na późniejszy stan zdrowia. Obecnie Polska zajmuje niechlubną pozycję wśród 10 państw, pod względem odsetka dorosłych osób otyłych.
Przyczyny nadmiaru tkanki tłuszczowej u dzieci, mogą dotyczyć już życia płodowego i wynikać min. ze źle zbilansowanej diety matki. Ponadto, wykazano zależność pomiędzy występowaniem otyłości a rodzajem porodu. Dzieci, które przyszły na świat w wyniku cesarskiego cięcia, były obarczone dwukrotnie wyższym ryzykiem wystąpienia otyłości w wieku przedszkolnym. Późne zasiedlenie przewodu pokarmowego dziecka fizjologiczną florą pochodzącą od matki, może być powodem nieprawidłowego rozwoju odporności, alergii, a również nadmiernej masy ciała. Większość cytokin syntetyzowanych przez adipocyty ma charakter zapalny. Podwyższone poziomy markerów stanu zapalnego stwierdza się u otyłych dzieci już w wieku 3 lat.
Według badań na świecie około 124 miliony dzieci i młodzieży zmaga się z otyłością, natomiast 213 milionów ma problem z nadwagą. Otyłość jest problemem globalnym, najwięcej otyłych dzieci przypisuje się krajom: Stanów Zjednoczonych, Europy zachodniej oraz południowej, a także Afryki północnej, Azji wschodniej i Bliskiego Wschodu. W 2016 roku odnotowano, że problem nadwagi dotknął około 41 milionów niemowląt (Ziora i in. 2012, Orlando i in. 2018).
Na rozwój choroby otyłości u nieletnich wpływa wiele czynników. Problemy wielkiej wagi związane są z obniżoną jakością diety jednoczesną małą ilością aktywności ruchowej oraz brakiem wiedzy na temat właściwych nawyków żywieniowych a także problemy psychospołeczne. Znaczenie mają również zaburzenia genetyczne oraz endokrynologiczne.
Niewłaściwe nawyki żywieniowe dotyczą głównie: spożywania dużych ilości kalorycznych przekąsek pomiędzy posiłkami, pomijanie śniadań, jedzenie w ciągu dnia niedostatecznej ilości posiłków, niewłaściwe proporcje czasowe, a także jedzenie obfitych kolacji, częste spożywanie tłustych dań mięsnych oraz nadwyżka soli w diecie (Urbańska i in. 2012), z jednoczesną niedostateczną ilością błonnika co sprzyja zwiększeniu masy ciała i nasilonemu apetytowi. Ponadto dzieci i młodzież preferują żywność wysoce przetworzoną, pozbawioną wartości odżywczej. Oprócz wzrostu BMI, dodatkowo coraz częściej u dzieci pojawiają się problemy związane z miażdżycą, nadciśnieniem tętniczym, osłabienie odporności organizmu, złej mineralizacji kości, obstrukcje, problemy skórne (Wojda 2008).
Nie sposób jest nie wspomnieć o nadwyżce cukru w codziennym jadłospisie, którego spożycie na całym świecie w przeciągu ostatnich pięćdziesięciu lat wzrosło trzykrotnie. Pomimo, że spożycie „czystego” cukru na jednego Polaka w ciągu roku w latach 2008-2017 zmniejszyło się o 5,7kg, to ilość spożywanego pozostałego cukru (ukrytego jako dodatek) wzrosła o 11,8kg. Daje to dodatni bilans zjadanego cukru o 6,1kg. Niestety cukier stał się dodatkiem do większości gotowych produktów. Odnotowuje się zwiększenie sprzedaży napojów izotonicznych, energetycznych oraz gazowanych. Około 30% dzieci w wieku 8 lat co najmniej raz w tygodniu pije napoje gazowana wysokosłodzone, a około 67% nastolatków spożywa napoje energetyczne.
Badania dowodzą, że wzrost cukru w diecie to nie tylko puste kalorie, to przede wszystkim negatywne oddziaływanie na zdrowie. Sacharoza ma wpływ na rozwój wszystkich chorób powiązanych z zespołem metabolicznym jak na przykład cukrzyca czy nadciśnienie. Fruktoza może przyczyniać się do rozwoju chorób przewlekłych, problemów z wątrobą. Podnosi poziom triglicerydów we krwi, powoduje wzrost ciśnienia krwi. Fruktoza ma o 40% większą siłę słodzącą niż sacharoza. Obecnie stosuje się syropy fruktozowe lub glukozowo-fruktozowe (obniżając koszty produkcji) do napojów, soków a nawet wód smakowych. Cukier sprzyja nadużyciom. Podobnie jak alkohol lub tytoń, wpływa na mózg i pobudza do dalszego spożycia. Cukier zaburza tłumienie greliny oraz prawidłowy transport i działanie leptyny. Minimalizuje to sygnalizację dopaminy w ośrodku nagradzania w mózgu, co przekłada się na obniżenie czerpania przyjemności z pożywienia i wymusza spożycie większej ilości (Białkowska 2011, Niemiec 2020, Lustig 2012).
Dnia 11 marca 2020 roku Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) ogłosiła wybuch pandemii COVID-19. Zgodnie z Rozporządzeniami Rządów większości krajów świata, ograniczono czasowo swobodne funkcjonowanie, co miało na celu zapobieganie, przeciwdziałanie i zwalczanie COVID-19. Od marca 2020 roku na terenie wielu krajów zostało ograniczone funkcjonowanie publicznych i niepublicznych jednostek systemu oświaty (Dz.U. 2020 poz. 410). Dzieci, młodzież rozpoczęła naukę i pracę poprzez platformy e-learningowe.
Wykazano, iż osoby prowadzące siedzący tryb życia są bardziej narażone na gromadzenie się tkanki tłuszczowej, zwłaszcza w sytuacji dostępu do wysokoenergetycznego pożywienia. Dlatego też, okoliczności lockdownu w sposób drastyczny spowodowały przyrost liczby otyłych dzieci i młodzieży. Po upływie ponad roku zajęć zdalnych, wielu godzinach spędzonych biernie przed komputerem, z rozregulowanym systemem posiłków oraz częstym podjadaniem, aż 59% badanych uczniów zauważyło u siebie zwiększenie masy ciała (Olender 2021). Wg PZH w 2010 roku, otyłych dzieci i młodzieży w wieku 5-19 lat było 6,6%. Wg tego raportu, w ciągu 15 lat odsetek otyłych dzieci w wieku 5-19 zwiększy się dwukrotnie.
Należy pamiętać, iż nawyki żywieniowe i wystąpienie otyłości u dzieci i młodzieży ma przełożenie na jakość ich dorosłego życia.
Opracowanie przygotowała:
dr hab. inż. Edyta Balejko, prof. ZUT
dietetyk bariatryczny, specjalista w dziedzinie żywienia dorosłych i dzieci
Literatura:
1. Białkowska M. 2011. Etiopatogeneza otyłości. Postępy Nauk Medycznych. tom 24, nr. 9: 765-769
2. Lustig R.H., Schmidt L.A., Brindis C.D. 2012. The toxic truth about sugar. Nature. tom 482, 27-29 https://www.nature.com/articles/482027a
3. Niemiec P. 2020. Otyłość wśród dzieci i młodzieży. ZUT Szczecin.
4. Olender K. 2021. Ocena i analiza nawyków żywieniowych młodzieży w wieku 15-18 lat w dobie pandemii. ZUT Szczecin
5. Orlando A., Cazzaniga E., Giussani M. , Palestini P., Genovesi S. 2018. Hypertension in Children: Role of Obesity, Simple Carbohydrates, and Uric Acid. Frontiers in Public Health. tom 6, nr. 129:1-7
6. Urbańska B., Wojciechowska M., Kopański Z. 2012. Żywienie w dzieciństwie, a otyłość w wieku dorosłym. Journal of Public Health Nursing and Medical Rescure. nr.1:14-19. https://pdfs.semanticscholar.org/bda1/affe543b50c3c775871e60222c33acaa809c.pdf
7. Wojda B. 2018. Fast food – czy szybko znaczy zdrowo?, https://ncez.pl/abc-zywienia-/zasady-zdrowego-zywienia/fast-food—–czy-szybko-znaczy-zdrowo-
8. Ziora D., Sitek P., Machura E., Ziora K. 2012. Otyłość a astma oskrzelowa — czy istnieje odrębny fenotyp astmy? Pneumonologia i Alergologia Polska. tom 80, 5:454–462
